توسه، رازدار، رزدار، حمرایه و یا توسکا نام درختی از خانواده غان است که بومی اروپا تا قفقاز و سیبری و آفریقای شمالی و به طور کلی برخی از مناطق مرطوب نیمکره شمالی میباشد. این گیاه به دو صورت درخت و درختچه روییده و بیش از ۳۰ گونه از آن در سراسر دنیا شناسایی شده است. در ایران تنها دو گونه از توسکا، به نامهای توسکای ییلاقی و توسکای قشلاقی (توسکای سیاه اروپایی_ Alnus subcordata) وجود دارد. این درختان در جنگلهای شمال کشور و در استان سیستان و بلوچستان به طور طبیعی میرویند.
درخت توسکا سریعالرشد بوده و به طور متوسط ۱۰۰ سال عمر میکند. رشد این درخت تا ۵۰ سالگی ادامه داشته و پس از آن ثابت میماند. توسکا به طور کلی مناطق پر رطوبت و آب فراوان را میپسندد. حواشی نهرها و رودخانهها، جلگهها، سواحل، حاشیه جنگلها و… بهترین بسترها برای رشد توسکا هستند. این درخت به دلیل جذب آب فراوان، برای کاهش رطوبت مناطق باتلاقی و ماندابها و همچنین برای زهکشی خاک کاشته میشود.
همانطور که بیان کردیم، این گیاه به صورت درخت یا درختچه رشد کرده و با توجه به گونه، ارتفاع آن به ۱۵ تا ۴۰ متر میرسد. درختان تک معمولاً دارای اشعاباتی از پایینِ تنه در فاصله کمی از زمین هستند، اما درختان جلگهای به صورت برافراشته رشد میکنند. تنه این درخت صاف و بدون خمیدگی است و قطر آن برابر با۸۰ تا ۱۴۰ سانتیمتر است. شاخههای درخت از فاصله کمی از سطح زمین به سمت آسمان رشد کرده و رنگی خاکستری به همراه لکههای کوچک قهوهای بر آنها دیده میشود.
این درخت خزانکننده و پهنبرگ است و برگهای بیضی شکل با دندانههای ریز در حاشیه آنها دیده میشود. نوک برگ درختان در بسیاری از گونههای توسکا به صورت هلالی است و شیارهایی عمیق، رگبرگهای آن را جدا نموده است. برگهای جوان، سطحی چسبناک دارند.
درخت توسکا اولین درختی است که شروع به رویش جوانه میکند؛ و از طرفی آخرین درختی میباشد که در فصل پاییز خزان کرده و برگها از شاخهها فرو میریزند. این درخت تک پایه بوده و گلهای نر و ماده به صورت جداگانه بر روی یک درخت قرار دارند. گلهای نر به شکل آویزهایی بلند و باریک به طول ۵ تا ۱۵ سانتیمتر و به رنگ سبز در پاییز بر شاخهها میرویند و پس از گذشت زمان به رنگ قهوهای میگرایند. گلهای ماده به شکل مخروطهای کوچک به رنگ قرمز تیره، در اواخر زمستان شروع به رویش میکنند. گردهافشانی به وسیله باد صورت گرفته و میوهای مشابه به توت بر شاخهها میروید. این میوهها در ابتدا سبز بوده و پس از بلوغ به رنگ قهوهای در میآیند.
از خواص درمانی توسکا به کاهش تب، بهبود دردهای رماتیسمی، درمان زخم دهان و لثه و… اشاره کرد. در نوشتار آینده به بررسی چوب این درخت باشکوه خواهیم پرداخت.
نویسنده: مطهره سادات میرلوحی
