درخت خاس با نام علمی ILEX CRENATA متعلق به خانواده AQUIFOLIACEAE (خاسیان) میباشد. این درخت بومی غرب و جنوب اروپا، شمال غرب آفریقا و جنوب غرب آسیا شامل شرق چین، ژاپن، کره و تایوان است. این گونه دارای ۴ جنس و ۳۰۰ گونه میباشد. از نامهای دیگر این درخت گویشهای مختلف فارسی، به خاش، کولِخاس، کولخس، کَنْگه، چَخ، هِس، اَلاش، وِرْگهتِلی، طِیم، عُودُ الخیر، شَرابه، راج و در زبان انگلیسی به holly، holly tree ،leaved holly،prickly و English holly میتوان اشاره کرد. از این درخت در تزئینات کریسمس استفاده میشود؛ به همین دلیل به آن “راج کریسمس” نیز میگویند.
خاس به دو صورت درخت و درختچه قابل رشد بوده و قامت آن به ۵ – ۳ متر میرسد. در صورت رشد درختی، قطر تنه این گیاه حداکثر ۲۰ سانتیمتر میباشد. شاخ و برگهای انبوه خاس، گونههای درختچهای را به گزینهای مناسب برای ایجاد پرچین و زیبایی بینظیر گونههای درختی، آن را به یک گیاه زینتی تبدیل کرده است. این گیاه در مناطق سردسیر و مرطوب دارای رشد مطلوب و در سایر شرایط از رشدی کند برخوردار است.
برگها به طول ۳۰ – ۱۰ میلیمتر و عرض ۱۷ – ۱۰ میلیمتر و به رنگ سبز تیره و براق میرویند. این برگها دارای حاشیه دندانهدار و گاهاً دارای خار هستند. خاس گیاهی همیشه سبز است و معمولاً خزانپذیر نیست. برخی گونههای خاس دارای برگهای ابلق میباشند.
درخت خاس دو پایه است؛ بدین معنی که پایههای نر و ماده در دو درخت مجزا قرار دارند. با شروع گلدهی درخت در سن ۴ – ۱۲ سالگی، جنس نر و ماده قابل تشخیص میگردند. گلهای روییده بر روی پایه نر زرد رنگ و گلهای ماده سفید یا صورتی ملایم هستند. گلهای ماده شامل ۴ گلبرگ و ۴ کاسبرگ بوده و در اردیبهشت و خرداد شکوفا میگردند.
میوه خاس شفت، کروی به قطر ۵ میلیمتر و به رنگ سیاه و قرمز میروید. در درون هر میوه ۴ عدد بذر قرار دارد. این میوهها به دلیل داشتن سم، برای انسان قابل مصرف نیست و در صورت استفاده برای کودکان باعث اختلالات شدید گوارشی و حتی مرگگردد. در حالی که این میوهها برای پرندگان یک منبع تغذیه به شمار میروند.
درخت خاس دارای چوبی بسیار سخت است که در نجاری، به جای چوب آبنوس برای ساخت وسایل تزئینی مورد استفاده قرار میگیرد. به دلیل وجود مقدار زیادی ویتامین ث در این گیاه، برای درمان سرماخوردگی از آن استفاده میگردد. به علاوه، به عنوان داروی مسهل، مدّر و نرمکننده کاربرد دارد.
نویسنده: مطهره سادات میرلوحی
