درخت زالزالک با نام علمی Crataegus Monogyna و نام انگلیسی Hawthorn از درختان رایج در اروپا، آناتولی و خاورمیانه است. این درخت در شهرهایی از ایران از جمله خراسان شمالی، گیلان، لرستان، اردبیل، قزوین، آذربایجان غربی و شرقی، همدان، قم، اصفهان، خوزستان، فارس، کرمانشاه و… کشت می‌شود. در این میان، آذربایجان شرقی، بزرگ‌ترین تولیدکننده این میوه در ایران محسوب می‌شود. در گویش‌های مختلف محلی، به این درخت و میوه آن، گیوج، گِویج، تاخوم، دولانه، گیرچ، سیسته، سیسن، بلچ، گوژی و یئمیشان گفته می‌شود.
این گیاه به صورت درختچه‌هایی با ارتفاع ۱۲ – ۵ متر با شاخه‌های نازک و متراکم می‌روید. بر روی شاخه‌ها خارهایی به طول ۱.۵ – ۱سانتی‌متر وجود دارد که این درختچه را برای ایجاد حصار و پرچین به گزینه مناسبی تبدیل می‌کند.
تنه درخت دارای پوسته‌ای قهوه‌ای رنگ با شکاف‌های نارنجی است که به مرور زمان صاف شده و به رنگ خاکستری در می‌آید. برگ‌های این درخت ۳ تا ۵ لوپ داشته و به شکل تخم‌مرغی، دندانه‌دار، همراه با شیارهای عمیق است و به طول ۴ – ۲ سانتی‌متر می‌روید. سطح روی برگ‌ها به رنگ سبز تیره و سطح زیرین روشن می‌باشد.
گرده‌افشانی درخت زالزالک توسط زنبورهای عسل و سایر حشرات انجام می‌شود. در فصل بهار شکوفه‌های معطر به رنگ سفید به صورت دسته‌های بزرگ و کوچک بر روی شاخه‌ها می‌رویند. گل‌ها به قطر ۱ سانتی‌متر و دارای ۵ گلبرگ با پرچم‌های قرمز می‌باشند. میوه این درخت به فرم کروی با قطر ۲ – ۱ سانتی‌متر و دارای هسته‌هایی در مرکز است و با توجه به گونه آن، در رنگ‌های زرد، سیاه و قرمز دیده می‌شود.
هرچند که این درخت قادر به تحمل خاک‌های سنگین و انواع خاک قلیایی یا اسیدی نیز هست اما بهترین شرایط برای رشد آن، خاک‌های سبک یا متوسط و مرطوب است. این درخت در شرایط آفتاب کامل و نیمه سایه رشد بهتری خواهد داشت. همچنین آلودگی هوا را نیز تا حد زیادی تحمل می‌کند.
زالزالک دارای اسیدهای آلی، تانن، گونه‌ای اسانس روغنی، ویتامین C ، پکتین، ویتامین‌های گروه B ، کلسیم و… است. این میوه برای درمان سردرد، کم‌خونی، بی‌اشتهایی، سِل، اسهال خونی، تشنج، تپش قلب، آرترواسکلروز مؤثر می‌باشد. علاوه بر میوه، دم‌کرده برگ و گل‌های این درخت نیز مصارف دارویی دارد.
چوب این درخت بسیار سخت و مستحکم است و علاوه بر استفاده به عنوان سوخت، از آن برای ساخت اسلحه و دسته تبر و صنعت قالب‌سازی نیز بهره‌برداری می‌گردد.
از آفت‌های تهدیدکننده درخت زالزالک به پروانه ابریشم باف ناجور، پروانه بلند، پروانه تخم انگشتری، سوسک شاخک بلند رزاسه، پروانه خراط درختان میوه، سپردار بنفش زیتون، مینوز لکه (تاولی) برگ، مینوز لکه مارپیچی برگ، سوسک های گل خوار، شته سبز سیب، سنگ گلابی، لیسه میوه زالزالک می‌توان اشاره کرد.
نویسنده: مطهره سادات میرلوحی
